بازی رنگها در میدان تعزیه
بی شک یکی از ارکان مهم در تعزیه این هنر بی بدیل ایرانی ،
رنگ می باشد چون این رنگ است که نقشها و شخصیتهای
معرکه را در ذهن بیننده عزادار، تثبیت و تفهیم می سازد و
چنانچه رکن اساسی رنگ را از این معرکه پر جوش و خروش
حذف نماییم نمایش عقیم و بدون روح خواهد ماند.
در تعزیه شش رنگ اصلی وجود دارد که معین البکاء به مدد این
شش رنگ اصلی صحنه هایی بسیار زیبا از تقابل بین خیر و شر
می آفریند. این شش رنگ عبارتند از سبز و قرمز ، سفید و سیاه ،
آبی و زرد که به شرح و تفسیر هر یک خواهیم پرداخت.
1- رنگ سبز
این رنگ جزء رنگهای مطلق در تعزیه می باشد شرح و بیان ذات
رنگ سبز و اثرات روحی و روانی این رنگ لطیف بارها و بارها
توسط اساتیدشرح داده شده است لذا از بیان مجدد آن صرف نظر
می نمائیم. در تمامی مجالس تعزیه ، حضرت رسول الله(ص) و
دوازده امام بر حق (علیهم السلام) جمیعا از این رنگ استفاده می
نمایندچه در عمامه و چه در قبا و گاها عبا. در این مورد تنها یک
استثناء وجود دارد که امام معصوم از این رنگ استفاده نمی کند
و آن هم برای کودکی سرسلسله تعزیت داران عالم حضرت
سیدالشهداء (ع) می باشد در مجالسی مانند روزه گرفتن حسنین
عیدی خواستن حسنین و غیره که امام حسین(ع) طفل نابالغ
می باشد قبای ایشان به رنگ قرمز معین شده است. دلیل این
استثناء در رنگ لباس ، مربوط به ماجرای پیراهن آوردن جبرئیل امین
از دارالقرار بهشت می باشد که تعزیه عیدی خواستن حسنین
نیز بر حول همین موضوع می چرخد . نقل است که نزدیک عید ،
حسنین (ع) از مادرشان حضرت زهرا (س) تمنای پیراهن نو و جامه
ای نیکو نمودند تا همچون همسالان خود شادی روز عید را
تکمیل و مضاعف نمایند اما حضرت خیرالنساء(س) به جهت فقر ظاهری
و عدم استطاعت مالی در اجابت خواسته این نونهالان ، وعده امروز
و فردا می دهد تا بلکه فرج و گشایشی در این امر حاصل گردد
تا اینکه جبرئیل امین به حکم حضرت حق دو جامه سفید رنگ از
بهشت برین تحفه می آورد و جهت پوشش حسنین (ع) به حضرت
ام ابیها(س) تقدیم می دارد. حسنین(ع) با دیدن این لباسها
و به اقتضای کودکی از مادرمطهرشان طلب جامه رنگی می کنند
. مادر ، طلب ایشان را به سمع جبرئیل امین می رساندلذا بلافاصله
جبرئیل امین به جهت اطاعت امر ،پیراهنهای سفید را پس گرفته و دو
پیراهن یکی به رنگ سبز برای امام حسن(ع) و یکی به رنگ قرمز
برای امام حسین(ع) تقدیم می نماید. حضرت زهرا(س) از این
اختلاف رنگ ، متعجب می گردد و دلیل آنرا ازجبرئیل می پرسد
و جبرئیل در پاسخ عرض می دارد که حسن مجتبی(ع) در زمان
شهادت ، بدنش مبارکش به جهت نوشیدن زهرقاتل ، سبز خواهد
شد و حسین سیدالشهداء(ع) در زمان شهادت ، بدن مبارکش در
اثر نیزه و خنجر خون آلود و قرمز خواهد شد و دلیل رنگ این دو
پیراهن چنین است .(شاید دلیل اینکه پرچم گنبد حرم سیدالشهدا(ع)
بر خلاف سایر عتبات عالیات ، سرخ رنگ و خونین است همین موضوع
باشد) .معین البکای صاحب ذوق به ظرافت از این ماجرا بهره جسته
و قبای سرخ را شایسته قامت دلربای حضرت سیدالشهدا(ع) در
کودکی می داند ولی در مجالسی که امام حسین(ع) دوران
طفولیت را پشت سر نهاده دیگر قبای قرمز نمی پوشد و مانند
سایر ذریه رسول الله(ص) قامت دل آرا به رنگ سبز می آراید
بهرحال رنگ سبز رنگی مطلق در تعزیه می باشد که مختص
حضرت رسول مکرم اسلام (ص) و ذریه اطهرش می باشد.
2- رنگ قرمز
این رنگ جزء رنگهای مطلق محسوب می گردد یعنی دو پهلو
نیست و فقط و فقط برای اشقیاء کاربرد دارد مگر همان یک مورد
فوق الذکر که مربوط به طفولیت امام حسین(ع) می باشد.رنگ
قرمز ،رنگ خون و خونریزی ، جنگ ، شقاوت می باشد .در تعزیه ها
شمر سرتاسر قرمز می پوشد پر کلاه خود، قبا، شلوار، شال کمر
همه قرمز می باشد(البته در یک مورد زیباست که شمر سرخ
نپوشد که در جایش بیان خواهد شد ) . در سایر نقشها ، این
قرمزی می شکند و این کار توسط تغییر رنگ پر کلاه خُود یا
شال کمر انجام می پذیرد مثل حارث که شال و پر سیاه استفاده
می نماید و یا غلامان خونخواره که شال و پر سیاه و بعضا زرد
استفاده می نمایند . معین البکاء انحصار رنگ قرمز را بطور
مطلق به شمر واگذار نموده است
3- رنگ سیاه
جزء رنگهای نسبی می باشد یعنی موافق و مخالف هر دو
استفاده می نمایند.و ترکیب آن با رنگهای دیگر، کاربرد آن را
مشخص می سازد.
چنانچه رنگ سیاه با قرمز ترکیب شود رنگ خوف و هول و
هراس می گردد مثل منقذ ، حکم ، ابن ملجم یا وحشی
.و چنانچه رنگ سیاه با رنگ سبز ترکیب گردد رنگ وقار و تقدس
به خود می گیرد مثل حضرت زهرا(س) ، حضرت زینب(س)و
سایر زنان ذریه رسول الله (ص) و چنانچه با رنگ سفید ترکیب
گردد ، رنگ روزمره خواهد بود مثل طوعه ، مادر وهب ، زن حارث
، زن خولی .یکی از ظرایف تعزیه این است که شقی یا مخالف خوان
هرچه به لحظه جنایت و شقاوت نزدیکتر می شود طیف رنگ
لباسهایش به سمت سیاهی می رود تا معنی شقاوت و سیاه
دلی در نظر بیننده مجسم گردد و این چنین است که لباس شمر
در تعزیه شهادت امام حسین(ع) قرمزی تیره به اصطلاح خون کفتری
می گردد در حالیکه در سایر مجالس، شمر لباس قرمزروشن می
پوشد و نکته ظریف دیگر اینکه وقتی شمر بسوی قتلگاه می رود
روبندی سیاه بر چهره نحس خود می اندازد این روبند سیاه
علاوه بر معنای اولیه که شرم از حضرت سیدالشهداء (ع)
می باشد، تمایل رنگ قرمز به سوی سیاهی را بیشتر و بهتر
نمایان می سازد البته بعضی اساتیدمعتقدند این سیاه پوشی
شمر در قتلگاه ،معنای عزا داری کائنات را هم مجسم می سازد
بهرحال معین البکاء به بهترین نحو از روانشناسی رنگها بهره
جسته است
4- سفید
این رنگ جزء رنگهای نسبی می باشد یعنی با ترکیب آن با رنگ
دیگر می توان مرز بین خیر و شر را مشخص نمود.در بیشتر مجالس
جهت موافقی استفاده می گردد که از ذریه رسول الله (ص) نمی
باشدمثل انبیای الهی ،وهب، حبیب ، ساربان و غیره و گاها در
زنان موافق نیز کاربرد دارد مثل چادربهشتی که در مجلس عروسی
زنان قریش ، حضرت زهرا(س) به سر می نماید و یا چادر زرنگار
حضرت زینب(س) در مجلس عروسی زینب(س) و یا زن وهب
که نماد نو عروس بودن وی می باشد.
شرح یک نکته زیبا و ظریف خالی از لطف نمی باشد که شهادت
خوان هرچه به لحظه شهادت نزدیکتر می گرددوجه پاکی و
سفیدی آن بیشتر می شود و این پاکی و رهایی از رنگهای دنیوی
را تنها می توان با رنگ سفید مشخص نمود لذا معین البکاء
برای شهادت خوان ، کفن پوشی در نظر گرفته است کفن علاوه
بر نقشی که در تعزیه دارد ، به طور ذاتی این تداعی را در ذهن
بیننده ایجاد می کند که کم کم شهادت خوان از تعلقات دنیوی در
حال رها شدن می باشد و به رنگ بی رنگی می رسد این مطلب
ظریف در تعزیه شهادت امام حسین(ع) به اوج می رسد آنجا که
امام پیراهن کهنه طلب می نماید این پاکی و رهایی به حد
اعلای خود می رسد این از عجایب تعزیه می باشدکه چطور
معین البکاء با رنگهای ساده ، شخصیت سازی و تیپ پردازی می
نماید
5- زرد
رنگ تردید و دودلی می باشد و برای افراد خاص منظور می گردد
یکی برای جناب حربن یزید ریاحی که تا آخرین دقایق عمر در
شک و تردید است و دیگری برای عمر بن سعد که ایشان هم
مردد و دودل می باشد و صد افسوس که تردید وی به نتیجه ای
نرسید و او را به اشقیای دیگر ملحق نمود. بهتر است لباس زرد
رنگ عمربن سعد با رنگی قرمز شکسته گردد تا بیننده بداند
که این شک شکی مقدسی نیست و پایان خیری ندارد
6- آبی
رنگ شادی و سرور می باشد در چند جا کاربرد دارد یکی
برای لباس جناب قاسم بن حسن(ع) که مطلب عروسی دارد
و دیگری برای شمر تعزیه بازارشام که وی آبی می پوشد چون
این شمر دیگر آن شمر خونریز و خونخوار نیست بلکه شمری است
که خوشحال سرمست و شاد از این پیروزی ننگین به خدمت یزید
ملعون می رسد و واقعات کربلا را روایت می نماید در بعضی نقاط
دیده شده که شمر لباسی آبی پوشیده و شال مشکی یا قرمز
بر کمر بسته است این کارکرد ظریف نشان می دهد شمر
خوشحال و سرمست ، راوی مجلس عزا می گردد.
به غیر از این شش رنگ اصلی ، رنگهای دیگر مثل قهوه ای ، بنفش ،
صورتی و غیره نیز کاربرد دارند که وجه تمایز خاصی ندارند ولی
باید در استفاده از آنان دقت بسیار نمود تا مبادا آسیبی به جریان
رنگ شناسی تعزیه وارد ننماید.
بهرحال تمامی این رنگها و الوان ، عزا دار و نوحه خوان حضرت
سیدالشهداء(ع) می باشندچه مخالف چه موافق،چه مطلق چه
نسبی، چه اصلی چه فرعی .
بنگر به دف و بربط و نای و دهل و سنج
گویا که بگریند به غریبی تو هر پنج
بقلم امیرحسین کریمی علویجه
